Ulu önder Atatürk’ün bir sözü “ demiryolu ümran (refah) tevlit eder (yaratır)” der. Bu deyiş ekonomik kriterleri içinde olmak koşuluyla her ulaştırma sistemi için geçerlidir. Hele hele bu, liman için misliyle geçerlidir. Yani “liman da refah yaratır”…
Liman bir ulaştırma altyapısıdır. Dünyada 6200’ü aşkın liman tesisi vardır. Bu tesisler dünya ticaretinin %90’nın çekim merkezidir. Buralarda her cins yük, ister ambalajlı, ister dökme olsun, isterse konteyner, çekerme (swap body), palet gibi yük ünitesinde taşınsın, elleçlenir.
Liman; gemilerin uğrak yaptığı, yük ve/veya yolcu alıp verdiği, yükün bir taşıma sisteminden diğerine aktarıldığı ulaştırma altyapısıdır. Bu altyapı gemi, yük ve yolcu için vardır. Yüke ve yolcuya ayak uyduramayan, yükteki ve gemideki gelişmeleri izlemeyen liman ölü yatırıma dönüşmeye adaydır.
Günümüzde deniz taşımacılığını daha rasyonel kılmak uğruna taşıyanların giriştiği yükte özgülenme (ihtisaslaşma) hareketi limanı da evrime zorlamıştır. Önceden kurulu olduğu bölgenin her cins yüküne hitap eden liman artık bir cins yüke / yük grubuna hizmet vermeye yönelmiştir. Bu da gemilerdeki çeşitlenmenin, özgülenmenin sonucudur. Özünde rasyonel hizmet arayışı yatar. Bu hareket limanı “liman terminali”ne dönüştürmüştür.
Liman terminalleri konteyner, petrol, cevher vb yüklere ve yolcuya özgülenmiş adlarıyla nitelendirilir. Cevher terminali, konteyner terminali, yolcu terminali gibi…
İstanbul’da da yolcu taşımaları terminallerden yürütülür. Turyol motoru ya da İDO vapuru, deniz otobüsü bir terminalden aldığı yolcuları diğer terminallere götürür.
İstanbul, Dersaadet olarak anıldığı yıllarda özellikle de 19.yy sonlarında Şirketi Hayriye iskeleleriyle tanıştı. Şirketi Hayriye vapurları Yeşilköy’den, Boğaziçi’nden, Üsküdar’dan ya da Kadıköy’den aldığı yolcuları Haliç’in ağzına Karaköy, Eminönü, Köprü iskelelerine getirirdi. Bu kıyılarda ayrıca İstanbul’un ilk limanı da kuruluydu. Gemiler kıçtankara olarak yüklerini Kapanlara ya da depolara boşaltırdı.
Dersaadet’in o dönemde Pera’sı (Beyoğlu), İstanbul’u, Üsküdar’ı ve Kadıköy’ü ana yerleşim yerleriydi. Dersaadetli buralardan vapura biner, Pera’ya ve tarihi yarımadaya yönlendirilmek üzere Köprü, Eminönü ve Karaköy iskelelerine taşınırdı.
Köprü, Karaköy ve Eminönü iskeleleri Haliç ağzında konuşlanmakla Kentin iki yakası arasındaki hareketin toplama ve dağıtım ana odağı Haliç ağzı idi…
Peki, günümüzde durum nedir? Kuş uçumu uzaklığı 120 km nin üstüne çıkmış günümüz metropolünde de durum aynıdır. Vapurlar, Turyol motorları, araba vapurları iki yaka ve Boğaziçi arasındaki yolcu hareketinin odağı olarak Dersaadet’teki gibi hala Haliç ağzını kullanmaktadır. Karaköy, Sirkeci ve Eminönü iskeleleri geçmişteki gibi nüfusu neredeyse 15 milyona yaklaşmış metropolün emme-basma tulumbalarıdır.
Metropol doğu-batı ekseninde sınırlarının sonuna dayanmışken, kuzey-güney ekseninde de hızla yayılırken Haliç ağzının ulaşımın ağırlıklı odağı olma özelliğini sürdürmesi ne kadar sağlıklıdır? Bir başka deyişle, 1860’lı yılların ana odağı durumundaki Haliç ağzı 2000’li yıların içinde ve aradan 150 yıla yakın bir süre geçmesine ve metropoldeki çılgın yayılmaya karşın hala konumunu korumakta ise burada bir terslik yok mudur?
Kentin yelpaze gibi her yöne yayılmış coğrafyası artık Haliç ağzının iki yaka arasındaki deniz ulaşımında ana odak olma özelliğini yitirdiğini göstermektedir. Bir anlamda İstanbul’un deniz ulaşımı odağı dışına çıkmış bir eksen üzerindedir. Yapılması gereken, coğrafyanın gerektirdiği yeni ve fakat uygun deniz ulaşım odaklarını belirlemektir. Yeni odaklarla denizden içerlere yapılacak kara ulaşım bağlantıları yakıt tüketiminin de azalmasına katkı sağlayacaktır.
Yakın geçmişte yapılmış araştırmalar İstanbul sınırları içinde ulaşım sistemlerinde ve özel taşıtlarda Türkiye’nin tüm akaryakıt tüketiminin neredeyse dörtte birinin tüketildiğini ortaya koymuştur. Kent içi ulaşımda kamu hizmeti sunan otobüslerin ekonomiye yakıt tüketimi yoluyla yükledikleri külfetin minimize edilmesi yeni deniz ulaşım odaklarının belirlenmesi ve buralardan yaka içine daha kısa mesafeli otobüs seferleri ihdasıyla sağlanabilecektir. Kent coğrafyası da buna izin vermektedir…
Necmettin Akten/Lojiport