Yeni Türk Ticaret Kanunu’nda konşimentonun “Bir taşıma
sözleşmesinin yapıldığını ispatlayan, eşyanın taşıyan tarafından teslim
alındığını veya gemiye yüklendiğini gösteren ve taşıyanın eşyayı ancak onun
ibrazı karşılığında teslimle yükümlü olduğu senettir” şeklinde tanımlandığını
belirten MSC Freight Forwarder İlişkileri Müdürü Ahmet Aytoğan, “Yani taşıyanın
düzenlediği tek taraflı bir yük taşıma ve teslim borcu senedidir. Aynı zamanda
bir navlun sözleşmesinin varlığına karinedir. Konşimentonun varlığından söz
edilebilmesi için o malın denizyolu ile taşınıyor olması gerekmektedir” diyor.
1-Konşimento nedir ve konşimento çeşitleri nelerdir?
Yeni Türk Ticaret Kanunu’nda konşimento şu şekilde
tanımlanmıştır: “Madde 1228 (1) konşimento; bir taşıma sözleşmesinin
yapıldığını ispatlayan, eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını veya
gemiye yüklendiğini gösteren ve taşıyanın eşyayı ancak onun ibrazı karşılığında
teslimle yükümlü olduğu senettir.” Yani taşıyanın düzenlediği tek taraflı bir
yük taşıma ve teslim borcu senedidir. Aynı zamanda bir navlun sözleşmesinin
varlığına karinedir. Konşimentonun varlığından söz edilebilmesi için o malın
denizyolu ile taşınıyor olması gerekmektedir. Yeni Türk Ticaret Kanunu’ndaki
tanımdan da anlaşılacağı üzere iki tür konşimento olduğu anlaşılmaktadır.
a) Tesellüm Konşimentosu (Received for shipment): Taşımaya
konu yükün gemiye yüklenmeden önce taşımacının gemiye yüklenmek üzere yükü
teslim alması durumunda düzenlenen konşimentodur. Buna İngilizce deyimi ile
“received for shipment” denmektedir. Kırkambar taşımacılığı dönemlerinde
özellikle henüz gemi gelmeden yükün taşımacısı tarafından teslim alınması
sonrası düzenleniyordu. Günümüz konteyner taşımacılığında her ne kadar ticari
nedenlerle yükletenler taşımacılardan bu tür konşimentoları almayı tercih
ediyor olsalar dahi taşımacılar bunu olumlu karşılamayıp yükleme konşimentosu
(On-board bill of lading) düzenlemeyi tercih etmektedirler.
b) Yükleme Konşimentosu (On-board bill of lading): Taşımaya
konu malın bizzat gemiye yüklenmesi, yani malın tamamen taşıyanın kontrolü
altına girmesi sonrası düzenlenen konşimento türüdür. Bu tür konşimentoda
konşimentonun düzenlenme yeri ve tarihi ile birlikte malın konşimentoda
belirtilen gemiye yüklendiği tarihte yer alır (shipped on-board date).
2- Temiz ve kirli konşimento ne demektir?
Taşımacılar konşimentolara yükletenin yazılı beyanı gereği
mal tanımı yazmaktadırlar. Konşimento tanziminde bunu vurgulamak için “said to
contain, shipper’s stow- load - count and seal” şeklinde eklemeler yaparlar.
Fakat yine de malın dış görünüşü itibarı ile mala ve/veya ambalajına dair
aksine tespitleri var ise bunu da konşimento üzerine eklemeyi tercih ettikleri
durumlar vardır. Örneğin plaka mermer yüklemelerinde kırık olan plaka
mermerleri, balya şeklinde yüklenen yüklerde balyaların ıslak-dağınık durumda
olanlarını, yüklemeden önce ıslak olan yükü konşimento üzerine not düşerler.
İşte bu gibi malın ve/veya ambalajının kusurunun açıkça üzerinde not tutulduğu
konşimentolara kirli (fault- calaused- qualified bill of lading) denir. Bu tür
konşimentolar ticari olarak tercih edilmezler. Üzerinde yukarıda anıldığı gibi
mala ve/veya ambalajına dair açık kusur kaydı-şerhi olmayan konşimentolara ise
temiz konşimento (clean on board bill of lading) denir. Ticari olarak tercih
edilen kuşkusuz temiz konşimentodur. Genellikle ticari anlaşmalarda ve de
çoklukla akreditifli satışlarda temiz yükleme konşimentosu şartı bulunmaktadır
(clean on-board bill of lading). Bu tercihten anlaşılıyor ki taraflar yükleme
konşimentosu düzenlenmesini ve bu konşimentoda mala ve/veya ambalaja dair açık
kusur beyanı bulunmamasını hedeflemektedirler. Bu talep konşimento üzerinde “clean
on board” yazılması anlamına gelmez. ICC kuralları ve ISBP kuralları son derece
açıktır ki üzerinde açık kusur beyanı olmayan konşimentoya clean yazılmasına
gerek yoktur, shipped on board veya actually loaded on board vb. yazılması
yeterlidir.
3- Devredilebilir konşimento ve devredilemez konşimento ne
demektir?
Konşimentolar kıymetli evraklardır. Bunlar nama, emre ve
hamiline şeklinde düzenlenirler. Günümüz konşimentolarına bakıldığında o
konşimentonun düzenlenme şekline göre nama, emre, hamiline olup olmadığının
anlaşılabilmesi için matbu kayıtların bulunduğunu görürüz. Örneğin düzenli hat
konşimentolarının bazılarında konşimentonun consignee alanında matbu olarak
“This B/L is not negotiable unless marked “To order” or To order of…..here”
şeklinde kayıt görülür. Bu kayda göre elimizde bulunan konşimento
değerlendirilir ve düzenlenme şekline göre ne tür bir konşimento olduğu
kolaylıkla anlaşılır. Buna göre;
a) Nama Düzenlenen Konşimento: Konşimentonun consignee
alanında sadece kişi veya firmanın isim veya unvanının bulunduğu emre veya
emrine kaydının bulunmadığı konşimentodur. Diğer adı ile buna “straight bill of
lading” denir. Konşimentonun consignee alanında bulunan bu kişi veya yasal
vekili bu malın nihai alıcısıdır, konşimentonun cirolanması yöntemi ile malın
bedeli alınarak üçüncü kişilere devri söz konusu değildir. Biliyoruz ki
taşımacılık uluslararası ama kanun yereldir. Bu anlamda nama konşimento
düzenletenlerin dikkat etmesi gereken önemli husus; malı ve malın mülkiyetini
temsil eden konşimentoların bu türü her ülkede malın teslimi için talep edilmek
durumunda değildir. O ülkelerin yasalarına göre eğer düzenlenen konşimento nama
yazılı ise diğer gereken yasal koşulları yerine getirdi ise konşimento ibraz
etmeden malını kimlik ibrazı ile teslim alabilir. Örneğin Amerika bu
ülkelerinden biridir.
b) Emre Düzenlenen Konşimento: Bu konşimentoların consignee
alanına sadece emre (To order) yazılıdır. Emre düzenlenen konşimento ticari
olarak ciro yolu ile devredilebilir konşimentolardır. Bu tür konşimentolar
yükletenin emrine düzenlenmiş kabul edilir. Bu durumda ticari dolaşıma çıkacak
konşimentonun öncelikle konşimentonun yükleten bölümünde bulunan yükleten
(shipper) tarafından cirolanması kaçınılmaz kuraldır. Bunun atlanması durumunda
tahliye limanında malın tesliminde ciddi gecikmeler ve masraflar oluşacaktır.
Ayrıca emrine (to order of….) şeklinde düzenlenen devredilebilir konşimentolar
vardır. Bu konşimentoların consignee alanında bulunan gerçek kişi veya firmanın
başına emrine (to order of, ro the order of…) yazılıdır. Bu konşimentolarında
ticari dolaşıma çıkmadan belirtilen gerçek kişi veya firmaca cirolanması
gerekmektedir.
c) Hamiline Konşimento (Bearer bill of lading): Konşimentoda
bir gerçek kişi veya firma ismi yazılmamış veya hamiline yazılarak düzenlenmiş
olması şeklidir. Bu konşimentolara sahip olan kişi yükün teslimini isteme
hakkına sahiptir, senedin teslimi malın o kişiye teslimini gerektirir.
Günümüzde uygulamada sıklıkla karşılaşılan bir konşimento türü değildir.
4- Dış alım-satımda konşimento
düzenlenmesi zorunlu mudur?
Dış alım-satım konusu malın denizde taşınması söz konusudur
diye konşimento düzenlenmek zorunda değildir. Konşimento yükletenin talebi
üzerine düzenlenir. Ticari tarafların güven ilişkisine bağlı olarak
düzenlenmesi tercih edilemeyebilir. Örneğin aynı gurup şirketlerinin alt
şirketleri kendi aralarında bir alım-satım yapıyorlarsa ve malın bedelinin
tahsilinde bir kuşku yok ise bu durumda konşimento düzenlenmesi gerekmeyebilir.
Ama malın bedelinin tahsili konusunda bir şüphe var ise konşimento bu durumda
malı ve malın mülkiyetini temsil güvencesi olarak düzenlenmelidir.
5- Konşimento düzenlenmediği durumda alternatif nedir?
Yükleten açısından konşimentoya ihtiyaç olmaması durumunda
öncelikle boşaltma limanı şartlarına bakmak lazım. Malın tesliminde konşimento
şartı var ise buna dikkat etmek gerekir. Malın tesliminde konşimento şartı
olmayan liman ve ülkeler için konşimentonun alternatifi sevk irsaliyesidir
(seaway bill). Yükleten ile taşıyanın üzerinde anlaşması durumunda sevk
irsaliyesi düzenlenebilir. Sevk irsaliyesi sonuç itibari ile kıymetli evrak
değildir, malın teslimi sevk irsaliyesinde bulunan kişinin kimlik ibrazı ile
gerçekleşir. Malın tesliminde ayrıca sevk irsaliyesinin ibrazı gerekmez.
6- Konşimento düzenlendiği
halde tahliye limanında malın konşimento olmaksızın alıcısına teslimi mümkün
müdür?
Konşimentosuz mal tesliminin mümkün olduğu durumlar şu
şekildedir:
a- Boşaltma limanı acentesine mesaj ile (telex release);
yükleten herhangi bir nedenle konşimentonun tüm seti elindeyken malın
konşimento istenmeksizin tahliye limanındaki alıcısına teslimini taşıyana
konşimento setini cirolu olarak teslim ederek talep edebilir. Taşıyan
yükletenin yazılı talebini ve eksiksiz cirolu konşimento setini teslim aldıktan
sonra tahliye limanı acentesine standart formattaki mesajını ileterek işlemin
yapılmasını sağlar. Bu işlemin eski zamanlarda teleks makinası denilen yöntemle
yapılması nedeniyle “telex release” denmiş ve bu tanım kalıcılaşmıştır.
b- Banka taahhütnamesi ile malın konşimentosuz teslimi;
konşimentonun herhangi bir nedenle yolda, postada, bankada vb. durumlarda
bekliyor olması durumunda ender uygulanan bir yöntemdir. Malın alıcısı
taşıyanca istenen koşulları (istenen süre için düzenlenmiş kesin banka teminat mektubu
ile) yerine getirdiğinde taşıyan yük teslim formunu (goods delivery order)
malın alıcısına konşimento eline ulaştığında kendisine ulaştırılmak üzere
teslim eder ve malın teslimi sağlanır.
c- Diğer yöntem ise baştan yükleten ile taşıyanın anlaşması sonucu
sevk irsaliyesi ile malın alıcısına kimlik tespiti ile teslim edilmesidir
(seaway bill).
7- Switch bill of
lading denilen işlem nedir?
Switch bill of lading deniz taşımacılığında uygulanan bir
prosedürsel işlemdir. Konşimento düzenlendikten sonra konşimentoda bulunan
shipper, consignee ve notify bölümlerinin değiştirilerek yeniden bir konşimento
setinin basılması işlemidir. Bu değişikliğe neden ise konşimentoya konu malı
tacire sağlayan ve bu tacirden satın alan tarafların birbirini tanımamasıdır.
Trader dediğimiz aracı tacirler bu şekilde dış satım yaptıklarında ilk set
konşimentoyu kendisine malı satandan aldıktan sonra bu prosedürün uygulanması
için bulunduğu yerdeki taşımacının acentesine başvurarak eksiksiz tam set
konşimentoyu teslim ederek yeni bilgilerle donatılmış yeni set konşimentoyu
alırlar. Burada taşımacının acentelerine düşen görev ise bu ticari sırları
mutlak olarak taraflara iletmiyor olmalarıdır. Aksi halde tacirin bu işlemi
devam ettirmesi mümkün olmaz ve ilk el ile son alıcı doğrudan ticaret yapmaya
başlarlar.
8- Konşimento imza
nasıl olmalıdır?
Konşimentolar kıymetli evrak olduklarından mutlak olarak
imzalanmak zorundadır. Orijinal nüshalar imzalanır kopya nüshalar ise
imzalanmazlar. Tüm konşimento nüshalarının aynı bilgileri içeriyor olması
mutlaktır. Bazı akreditiflerde konşimentoların ıslak imzalı olması şartı
bulunabilir, bu durumda yükleme talimatını veren tarafın taşımacıyı yazılı
olarak bilgilendirmesi durumunda konşimento ıslak imzalı olarak düzenlenir.
Aksi durumda günümüzde konşimentolar işlem yoğunluğu nedeniyle kaşe ile ya da
bilgisayar tekniği ile imzalanmaktadırlar.
9- Konşimento ile malın alıcısına teslimi nasıl gerçekleşir?
Ülkemizde “yük teslim formu” dünyada ise “goods delivery
order” denilen ordino sayesinde malın teslimi sağlanır. Malın teslimini talep
eden kişi düzenlenen konşimentoların bir adet orijinalini teslim eder
ordinosunu taşımacıdan var olan navlun ve lokal masraflarını ödeyerek teslim
alır. Malın serbest dolaşıma giriş işlemlerini yaptıktan sonra malın bulunduğu
liman işletmesinden ordino karşılığı malını teslim alır.
10- Konşimentonun kaybedilmesi durumunda ne gibi işlemler
yapılır?
Öncelikle konşimentolar taşımacıdan veya bir başka taraftan
teslim alınırken kaç orijinal düzenlendiği üzerinde yazılı olarak o kadar
sayıda orijinalin elinizde olduğundan mutlak emin olunması gerekir. Çünkü
konşimento malı ve malın mülkiyetini temsil eden kıymetli evraktır. Kıymetli
evraklardan konşimentoyu ayıran en önemli özellik ise sadece konşimentolar
birden fazla orijinal düzenlenir. Bu yüzyıllardır bu şekilde olagelmiştir ve yüzyıllardır
kaç orijinal düzenlenirse düzenlensin sadece bir orijinalin yeterli ciro ile
taşımacıya teslim edilmesi sayesinde malın teslimi sağlanır.
Konşimentonun kaybolmaması için gerekli önlemlerden birisi
set halinde gönderilmeyip ayrı zarflarda gönderilmesini önerebilirim. 17.
yüzyıl Avrupa’sında birden çok orijinal olarak düzenlenmesi kabul edilen
konşimentoları elinde bulunduranlar dahi birini dosyalarında saklarken
diğerlerini ayrı posta gemileri ile aynı alıcıya gönderirlerdi. Böylece biri
kaybolsa diğeri ile malın çekilmesini garantiye alırlardı.
Konşimento kaybolduğunda taşımacı ikinci seti düzenlemesi
halinde teorikte olsa malın ikinci bir muhatabının kendisine başvurabileceğini
düşünür ve önlemini ona göre alır. Taşımacı konşimentoyu kaybeden taraftan
malın CIF bedelinin iki katı değerinde 24 ay vadeli birinci sınıf bir bankadan
alınmış kesin teminat mektubu talep eder. Elbette bu kaybeden taraf için ciddi
bir problem ve maliyettir. Teminat mektubunun sağlanamaması halinde taşımacı
ortaya çıkan riskin kendi lehine sigortalanması seçeneğini de alternatif olarak
konşimentoyu kaybeden tarafa sunar. Elbette taşımacı olarak böyle bir durumla
karşılaşılmasını istemeyiz. Bu nedenle konşimentonun kaybedilmemesi için
gerekli önlemlerin baştan alınması son derece önemlidir.
Kaynak: Lojistikhatti